– Apaı, siz bala kezińizde mektepte latyn grafıkasymen saýat ashqan ekensiz. Keıinnen kırılge kóshkendegi kez esińizde bolar?

– Ol ras, men mektepke barǵan jyly latyn grafıkasy bolatyn, birden latynmen jazyp, oqydyq. Al 15 jasymda muǵalim boldym. Kúz bastalǵanda kırıldi qolǵa aldy. Tez arada jasyna da, kárisine de úıretińder dedi. Keıbireýler tek arabsha bildi, latyndy da áli úırenip bitpegen, al men 1-klastan latyndy bilemin. Latynǵa kelgende eshkimdi aldyma salmaımyn. Al kırılge kelgende bizde orys tili júretin. Oryssha áripterdi bilemiz, sondyqtan maǵan qıyn bolmady. Bizderdi, jastardy keńselerde jumys isteıtinderge kırılısany úıretesiń dep sabaqtan bosatyp, keıde demalys kúnderi jumsaıtyn. Úlken-úlken atalarymyzǵa úıretetinbiz.

– Elbasynyń tapsyrmasyna sáıkes, elimiz 2025 jylǵa deıin latyn qarpine kóshýdi kezeń kezeńimen júzege asyrmaq. Álipbı ózgergensoń halyqaralyq termın sózderdiń jazylýy da ózgeretini belgili. Termın sózderdi qazaq tiliniń úndesim zańyna sáıkes syndyryp jazamyz ba, álde aǵylshyn emlesimen birdeı jazamyz ba? Sizden bir bilgimiz keletini sol kezde «syndyrylyp» jazylǵan emle qalaı qabyldanyp edi? Álde sizderge múlde bilinbedi me?

– Ol kezd e termındegennen habarymyz joq. Biraq sózderdi úndestirip jazý sol kezden bolatyn. Áli esimde, ashýdas degen sóz ashytastan aıta kele ózgerip ketken. «Búgin degen – bul kún degen sóz, bıyl degen – bul jyl degen sóz» dep mektepten bastap úıretti. Myna eki sóz birigip ketip aıtylǵanda bir sóz bolyp shyǵady. Maǵynasy ózgerissiz, dál sondaı maǵynany berip tur dep oqytty. Mysaly, kásipodaq, ónerkásip degender sol kezde paıda boldy. Ol sózder tipti túsiniksiz edi. Kásip degen ne, óner degen ne, kásiptiń ónerge qatysy ne degen sıaqty suraqtar paıda bolatyn. Ereje shyǵarýshylar jańa sózderdiń tulǵalary anyq, túsinikti bolyp turý úshin saqtalyp jazylsyn dep, sodan osy kúngi morfologıalyq prınsıpimiz jol alyp ketti. Halyqaralyq sózder óte aýyr qalyptasty. Biraq альбом degendi аlbom dep, qıyndyqsyz jaza berdik. Óıtkeni tilimizde qalaı aıtylsa solaı jazý bar ǵoı. Daǵdy degen bar jazýda, ne nársege daǵdylansań sony avtomatty túrde qaıtalaı alasyń. Mysaly, kirme sózderdiń kóbi orys tili arqyly keldi bizge. Barlyǵy desek te bolady. Sonda osy альбом degenderdi «ь»-men jazý daǵdyǵa aınaldy da, osy kúni durys eken dep oılaımyz. Al latyn kezinde аlbom dep jazyldy. Solaı qalyptasyp ketse esh utylmas edik. Álbom degende jińishkelik belgisinsiz-aq «á» árpi «l» árpin jińishkertip tur. Jazylý men aıtylýdy áldeqaıda jaqyndastyrar edik.

– 42 áripten turatyn qazirgi álipbımen biz jappaı saýattylyqqa jettik. Qazaq tiliniń ózine tán dybystary shashaýy shyqpaı belgilendi. Áripterdiń tańbasy da birden tanylady, óıtkeni júıeli. Bir árip – bir dybys prınsıpi saqtalǵan. Osy jetistikke qalaı jetti?

– Ol kezde de qazirgideı uzaq tartystar bolyp jatatyn. Ondaǵy tartystan mynany bilemin, bizdiń álipbıdi orys ǵalymdary, dúnıejúzine tanymal túrkologtardyń ózi qatty jazǵyrdy. 42 árip degen ne sumdyq, qysqartyńdar, dep. Qazaqtar qyrsyq, bir aıtqannan qaıtpaıdy, mádenıetsiz dep kórsetti. Soǵan qaramastan I.Keńesbaev, M.Balaqaevtar ti-limizdi saqtap qalamyz dep óz aıtqandarynan qaıtpaı turyp aldy. Shynynda da tilimiz saqtaldy. Keıin de konferentsııalar jıi bolatyn boldy. Ásirese ý jáne ı dybystary jóninde kóp talas boldy. Shyn-dyǵynda olar jarty daýysty nemese sonor dybystar. Tilimizdi saqtadyq degenge mynany aıtyp otyrmyn. Mysaly, tatarlar taý, baý degendegi ý dybysyn orystyń v dybysymen berdi. Endi qazirgi jastary taýyqty tavýk dep, taýdy tav dep sóılep ketti. Osy kúni tatarlar bizge qyzyǵady. Sender aıtqandaryńnan qaıtpaı, tilderińdi saqtadyńdar ǵoı dep.

– Daýysty ý degendi buryn uý dep jazdyq. Mysaly, baruý dep. Osylaı jazǵan durys pa?

– Baıtursynovtyń arabty jańartýdaǵy pikiri durys boldy. Ásirese keıbir sózderdi býynǵa bólý arqyly jazý kerek degeni. Esh ýaqyt 2, 3 býyndar daýystydan bastalmaıdy, daýyssyzdan bastalady. Mysaly, daýys degen sóz da-ýys dep bólinedi, sol sııaqty qýys degen sózdi qý-ys dep býynǵa bóle almaımyz. Sondyqtan qu-ýys dep bólinedi. Bulardyń bir árippen jazylyp ketkeni – kırıldegi ý árpine baılanysty. Al myı degendi mı dep jazýǵ a bolmaıdy. Ony tavýq degen sıaqty, mı dep oqıdy. O basta ý-dy jýan daýysty, ı-di jińishke daýysty dybys dep aldyq ta, soǵan daǵdy alyp kettik. Uý, yı dep jazýdyń bir qıyndyǵy árip sany kóbeıip ketedi. Latynǵa kóshkende kóp qıyndyqtyń kelmegeni, kóbi tipti orys alfa-vıtin bilmeıdi. Tek arabsha bildi, qarsylyq isteı almady. Qazir endi orysshaǵa úırenip qaldy, qarsylyq kóp. 80 jyldan asa kóz úırenip qalǵan jazýǵ a jat bolyp turady. Biraq jazý kerek. Kırıldi qabyldaǵan kezde de óte kúshti ǵalymdar qyzmet etti. Latynǵa kóshkende de kúshtiler boldy. Baıtursynulynyń mektebi ǵoı. XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysynda qansha dúnıe shyqty. Latynǵa kóshkenge deıin qanshama gazet-jýrnaldar jaryq kórdi. Bireýin oqı almaımyz. Al qazir orysshadan latynǵa kóshsek ońaı. Óıtkeni orys áripterin de, tilin de bilemiz. Qazir mektepke barǵandarǵa úırený tipten qıyn bolmaıdy. Sosyn jazýdy tek kompúterde bolady dep oılamaý kerek. Mysaly, men bir bólmede otyrǵan adamǵa hat jazǵym keledi, sol kezde men kompúterdi tasyp júremin be? Kompúterge tipti jolaǵylary kelmeıtinder bolady, kózderi aýyratyndar bolady. Mysaly, men ádeıi úırenbedim. Sondyqtan áripter qolmen jazǵanǵa da yńǵaıly bolý kerek. Qalamdy dápter betinen úzbeı jazý kerek. Qazaqtyń árbir dybysyna arnaıy bir tańba qajet. Latyn álipbıin paıdalanatyn basqa halyqtarǵa bizdiń áripterimiz oǵash kórinbegeni jón, basqa halyqtarǵa latynda joq tańbalardyń kezdesip qa-lýy keseldik keltiredi degen pikirlerge kelispeımin. Adamnyń sanasy tez úırenedi. Odan qoryqpaý kerek.

Áńgimelesken Quralaı Kúderınova,

fılologıa ǵylymdarynyń doktory