Jahandaný búgingi kúnde ǵalamdyq estetıkany qalyptastyrýda. Ol degenińiz shetelderden kelip jatqan búkil álem tutynatyn taýarlar, kıimder, ártúrli taǵamdar men sýsyndar. Olardyń dızaıny, syrtqy turpaty, bizdiń olardy qoldana otyryp, oǵan kózimizdi de, boıymyzdy da úıretýimiz. Sanamyzda sol zattardyń túrin, beınesin qalyptastyrýymyz, sol sheteldik ártúrli buıymdarǵa berip jatqan ishki baǵamyz, solardy satyp alǵymyz kelip turatyn suranysymyz, mine, osynyń bári jahandanýdyń zattyq belgileri, eń bastysy bizdiń sol belgilerdi oısha ardaqtaýymyz, solarǵa degen aıryqsha qajettiligimiz ben múddeliligimiz. Muny kúndelikti turmystyq másele deıik te, onyń zorlaryna nazar aýdaraıyq. Olar bizdiń rýhanı sanamyzdy, mádenı kelbetimizdi qalyptastyrýǵa tikeleı áser etetin kúndelikti kósheden, teledıdardan san myń ret kóretin jarnamalar, telehabarlar, fılmder, jańalyqtar, gazetter, jýrnaldar, kitaptar.

Fılosofıanyń zańy boıynsha eki birdeı nárse, qubylys bolmaıtynyn oılastyrsaq, bir tulǵanyń eki tildi dál birdeı bilýi de múmkin emes. Eki nemese odan da kóp til biletin kez kelgen adam úshin, áıteýir, bir til ústem bolady. Tabıǵı jaǵynan alǵanda, ádette, adam úshin óziniń ana tili basym bolýy kerek, bul jaratylys qaǵıdasy. Al qazirgi ǵalamdyq shyndyqqa qarasaq, onda ana tilderiniń emes, memlekettik tildiń nemese básekege qabileti joǵary tilderdiń basymdyǵyn aıqyn ańǵaramyz. Aıtalyq, álemde myńdaǵan tilder bar desek, onda olardyń toqsannan astamy ǵana memlekettik nemese resmı mártebege ıe. Iaǵnı, ana tilderiniń kópshiligi álgindeı mártebeden shet qalǵandyqtan olardyń basym kópshiligi qoǵamdyq qatynastarda qoldanylmaıdy. Sondyqtan ol tilderde bilim berilmeıdi, buqaralyq aqparat quraldary jarıalanbaıdy, kitaptar shyqpaıdy. Máselen, qazirgi kezde Eýropada 230 til, Amerıkada 1013, Afrıkada 2058, Azıada 2197 til bar eken. Olardyń basym kópshiligi belsendi túrde qoldanylmaǵandyqtan birte-birte joıylyp barady. Al ol ulttyń ókilderi sol memlekettiń resmı tilderinde sóıleıdi, bilim alady, jumys isteıdi. Tipti óziniń ana tilin biletinderdiń ózi basym tilge beıim turatyny aqıqat. Ana tilinde emes, tipti memlekettik tilde emes, ózge tilde sóıleýge beıim turý qazirgi Qazaqstannyń tildik kelbetin ańǵartady.

Jahandaný kezinde álemdik tilderdiń yqpaly artady, termınologıa halyqaralyq mazmunǵa ıe bolady, basym tilderde jasalǵan sóz tirkesteri, shablondar ulttyq tilderge enedi jáne olar belsendirek qoldanylady. Osyndaı bolýǵa tıisti tildik-mádenı úderister barlyq tilderge tán. Memlekettik, resmı til retinde ábden qalyptasqan tilder, ult ókilderiniń barshasy kúndelikti sóıleıtin, jumys barysynda qoldanatyn tilder osy úderiske tótep berýge daıyn ári áleýetti.

Til oıdyń jemisi ekendigi álimsaqtan belgili. Qaı tilde oılasań, sol tilde sóıleısiń. Sol sebepti, til – qarym-qatynas quraly ǵana emes, til – ulttyń álemdi, dúnıeni taný modeli. Sondyqtan, fransýz fılosofy Emıl Soran: «Adam memlekette emes, tilde ómir súredi» depti. Shynynda da adam qaı elde ómir súrse de, áıteýir, bir tildiń ókili. Bálkim onyń tili men ulty eki bólek bolýy da ábden múmkin. Til – ult mádenıetiniń dińgegi de, ózegi de. Mádenıet tilde kórinedi, tilde ómir súredi. Qaı tilde sóıleseń, sol ulttyń ókilisiń, óıtkeni sol mádenıettiń aýqymynda tirshilik etesiń, seniń rýhanı dúnıeńde sol mádenıet alǵashqy orynda turady, sol mádenıettiń qundylyqtaryn boıyńa sińirgensiń, ol janyńa da, júregińe de jaqyn.

Til ult mádenıetiniń bóligi ǵana emes, sol ulttyń barsha mádenıetiniń qýaty. Sol mádenıettiń baıany da, bezbeni de. Qandaı mádenıet bolmasyn qatynas quraly retinde de, ulttyń barsha bolmysy kóringen kelbeti retinde de til arqyly jasalǵan, tili arqyly da ómir súredi, sol arqyly urpaqtan urpaqqa, zamannan zamanǵa jetip ulttyq tutastyqty saqtaıdy. Mádenıet ult ómir súrýiniń ǵasyrlar boıy jınaqtalǵan amaldary men tásilderiniń meılinshe suryptalǵan tájirıbesiniń eń jarqyn qazynasy. Sondyqtan ol halyqtyń tabıǵı ortamen, óz ishindegi, syrtqy baılanystarynyń túıindelgen, meılinshe júıelengen oılarynyń, ańsarlarynyń, kózqarastarynyń qymbat qundylyǵy, baǵalyq qazynasy.

Mádenıet ulttyń bolmysy ǵana emes, sol ulttyń san urpaǵy jasaǵan, jetildirilgen, tutynǵan sol halyqty saqtaǵan jáne saqtaı beretin uly qorǵany. Búgingi kúnge deıin derbes halyq bolyp jetý, dinin, tilin saqtap qalý, ómirdiń barlyq salasyn qamtyǵan, eshkimge uqsamaıtyn, qaıtalanbas mádenıet qalyptastyrý, sol mádenıet aıasynda ári qoldanbaly, ári rýhanı baı qazyna arqyly ortamen ymyrashyldyqta ómir súrý, osy alyp terıtorıany ıemdenip, ony erlik pen birliktiń arqasynda saqtap qalý, namysy men abyroıy úshin kúrese bilý, endi búgin táýelsiz memleket quryp álemdik qaýymdastyqqa enip jatsa, sonyń bári ulttyń úlken áleýetinde. Osyndaı qýatty áleýeti bar qazaq elinde qazaq tiliniń memlekettik til retinde, qazaqstandyqtardyń ortaq qatynas quraly retinde óz qyzmetin tolyq atqarýǵa baılyǵy da, kúshi de jetedi. Ony otandastarymyzdyń barshasy sezinse, túsinse jahandaný dáýirinde barlyq qundylyqtarymyzdy óz deńgeıinde saqtaı da alamyz, jetildire de alamyz.

Erbol Tileshov,

«Til-Qazyna» ulttyq

ǵylymı-praktıkalyq ortalyǵynyń

atqarýshy dırektory